Nadwrażliwość na gluten czy celiakia? Różnice, które warto znać

Bóle brzucha, biegunka, wysypka, zmęczenie, bóle głowy, stawów i mięśni… To tylko niektóre objawy, które mogą świadczyć o nietolerancji glutenu. To grupa różnych schorzeń związanych z niepoprawną reakcją organizmu na spożycie tego białka, czasem również w minimalnej ilości.

W tej grupie znajdują się przede wszystkim celiakia, alergia na gluten (na pszenicę) oraz nieceliakalna nadwrażliwość na gluten. Różnią się jednak m.in. mechanizmem działania, obecnością przeciwciał i konkretnych genów oraz działaniem na jelita. Sprawdź, jakie są główne podobieństwa i różnice oraz kto powinien przejść na dietę bezglutenową!

Czym jest nietolerancja glutenu i jakie są jej rodzaje?

Gluten to charakterystyczne białko roślinne, które znajduje się w części zbóż (przede wszystkim pszenicy, życie i jęczmieniu). To właśnie on odpowiada m.in. za strukturę i spulchnienie pieczywa oraz wypieków. Ma również istotne znaczenie dla smaku wielu potraw i produktów, ponieważ jest też nośnikiem aromatu.

Okazuje się jednak, że nie wszyscy ludzie dobrze reagują na tę substancję – część osób zmaga się z nietolerancją glutenu. Jak podają badacze, pierwsze takie przypadki prawdopodobnie opisywano już w 200 r. p.n.e., gdy Aretarius z Kapadocji pisał o biegunkach u kobiet i dzieci [1].

Nietolerancja glutenu to więc grupa różnych schorzeń, które wiążą się z niepoprawną reakcją organizmu właśnie na spożycie tego białka. Mogą mieć charakter wrodzony lub nabyty, a także trwały lub czasowy. Między tymi chorobami istnieją jednak znaczące różnice, przede wszystkim pod względem mechanizmu i działania na jelita. 

Aktualnie grupa tego typu nietolerancji pokarmowych obejmuje:

• celiakię (chorobę trzewną),
• chorobę Dűhringa (tzw. skórną postać celiakii),
• alergię na gluten (pszenicę),
• nieceliakalną nadwrażliwość na gluten (NNG).

Celiakia – trwała nietolerancja glutenu

Najpoważniejszą formą nietolerancji glutenu jest celiakia, która dotyczy ok. 1% populacji [5]. To choroba autoimmunologiczna (autoimmunizacyjna) – pod wpływem glutenu układ odpornościowy atakuje tkanki organizmu, zwraca się przeciwko nim. W tym przypadku ofiarą padają kosmki jelitowe. To niewielkie wypustki, które mają wpływ m.in. na wchłanianie substancji odżywczych z pożywienia. Im bardziej są zdegradowane, tym trudniej organizmowi przyswajać np. niezbędne witaminy i minerały.

A stąd już tylko krok od objawów, które u każdego mogą wyglądać zdecydowanie inaczej. Ustalono ich na razie ok. 200 [4]! Wbrew pozorom problemy żołądkowe występują rzadziej niż symptomy pozajelitowe, które nie są od razu kojarzone z chorobą trzewną. To jeden z powodów, dla których diagnostyka celiakii jest tak trudna. 

Celiakia – objawy klasycznej formy choroby:

• ból brzucha, przewlekła biegunka, wzdęcia, zaparcia,
• słaby apetyt,
• nadmierna utrata wagi,
• niedożywienie, niski wzrost, mało mięśni,
• przewlekłe zmęczenie.

Celiakia – objawy nieklasycznej formy choroby:

• niedobory witamin i minerałów,
• anemia,
• afty w jamie ustnej,
• wczesna osteoporoza, 
• wczesna miażdżyca,
• bóle głowy, mięśni, stawów i kości.
• problemy z płodnością, poronienia,
• przewlekłe zmęczenie,
• depresja,
• niedorozwój szkliwa zębowego,
• problemy skórne, wysypka.

Nieleczona celiakia (czyli spożywanie glutenu przez osoby chore) zwiększa również ryzyko wystąpienia innych chorób

Co istotne, celiakia ma podłoże genetyczne – zachorować mogą tylko osoby, u których występuje konkretny układ genów. Jest on jednak obecny u ok. 30% całej populacji [3]. Ze względu na predyspozycje genetyczne wyższe ryzyko zachorowania występuje m.in. w momencie, gdy rodzice lub rodzeństwo chorują. 

Chociaż kiedyś celiakia była uważana za chorobę wieku dziecięcego, może dać o sobie znać w każdym wieku, np. pod wpływem silnego stresu, ciąży czy obniżenia odporności. Eksperci wskazują, że najliczniejszą obecnie diagnozowaną grupą są osoby w wieku 30–50 lat [4]. 

Celiakia u dzieci częściej występuje w klasycznej formie. Okazuje się również, że z choroby nie da się wyrosnąć, nie może ona minąć. To trwała nietolerancja glutenu (w przeciwieństwie do alergii i nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten). Co to oznacza w praktyce? Osoby zdiagnozowane muszą stosować ścisłą dietę bezglutenową do końca życia.

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten

U osób z nieprzyjemnymi objawami, u których celiakia i alergia są wykluczone, lekarze rozpoznają najczęściej nieceliakalną nadwrażliwość na gluten (NNG). To problem zdrowotny, który wciąż nie jest do końca poznany i tak naprawdę nie wiadomo, jaki jest jego dokładny mechanizm. 

W tym przypadku gluten nie powoduje zwykle degradacji i zaniku kosmków jelitowych. Nie pojawiają się też przeciwciała charakterystyczne dla celiakii lub alergii. Objawy nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten są jednak bardzo podobne do tych, na które skarżą się pacjenci z chorobą trzewną. 

Według ekspertów 68% osób cierpi z powodu bólu brzucha, 40% ma wysypkę, a 35% bóle głowy i przewlekłe zmęczenie [6]. Gluten przy NNG może wywoływać też m.in. biegunki, wzdęcia, nudności, osłabienie organizmu, splątanie, bóle stawów i kości czy problemy z koncentracją. Co istotne, w przypadku tego typu nietolerancji glutenu symptomy występują dość szybko, bo od kilku godzin do kilku dni po zjedzeniu tego białka.

Główne różnice między celiakią a nadwrażliwością na gluten i alergią

Aby dobrać odpowiedni sposób leczenia (którym jest dieta bezglutenowa – trwała i rygorystyczna lub tylko czasowa), bardzo ważna jest poprawna diagnostyka. Choroby z grupy nietolerancji glutenu wciąż są jednak ze sobą mylone, a osoby chore nie zawsze wiedzą, co rzeczywiście im dolega.

Przykładowo: według badań prowadzonych przez prof. Bożenę Cukrowską od momentu wystąpienia objawów do postawienia diagnozy celiakii mija w Polsce średnio ok. 9 lat [2].

Sprawdź w tabeli, jakie są najważniejsze różnice między tymi problemami zdrowotnymi. Pamiętaj jednak, że najważniejsza jest konsultacja z lekarzem, który postawi diagnozę na podstawie objawów i wyników badań. 

Tabela opracowana na podstawie [5, 6, 7, 8, 9, 10]. Ma charakter pomocniczy i dotyczy typowych przypadków – każda sytuacja jest analizowana indywidualnie z lekarzem, na podstawie badań.

Jakie są zalecenia przy nietolerancji glutenu? Dieta bezglutenowa

Przy nietolerancji glutenu zaleca się stosowanie diety bezglutenowej, która trwa czasowo lub całe życie (w zależności od zdiagnozowanego problemu zdrowotnego). To menu, które nie zawiera żadnych produktów z glutenem – zawierających to białko naturalnie lub jako dodatek, np. do wędlin, nabiału czy słodyczy.

Taka dieta musi być szczególnie restrykcyjna u osób chorych na celiakię. Nawet śladowa ilość glutenu (np. odrobina mąki, okruszki chleba, kilka ziaren kaszy) może przyczynić się do dalszego zaniku kosmków jelitowych i wystąpienia przykrych objawów. W przypadku nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten i alergii minimalne ilości glutenu nie zawsze są tak szkodliwe. 

Kiedy odstawić gluten? Lekarze są zgodni – obecnie nie ma wskazań do tego, by na dietę bezglutenową przechodziły osoby zdrowe. Eliminacja tak dużej grupy produktów może spowodować niedobory, dlatego pacjenci wykluczający gluten powinni ustalić swoje menu we współpracy z dietetykiem. 

W przypadku celiakii odradza się też zastosowanie jedzenia bezglutenowego „na próbę”, bez postawionej diagnozy. Dlaczego? Eliminacja glutenu może wiązać się z odbudową jelit i zanikiem przeciwciał. A to oznacza, że dalsza diagnostyka będzie znacznie utrudniona. 

Odstawienie glutenu, a później tzw. prowokację często wykonuje się jednak u tych osób, u których wykluczono już celiakię i alergię. To jeden ze sposobów na wykrycie nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten. Dzięki temu można sprawdzić, czy po ponownym włączeniu produktów glutenowych do diety objawy zaczynają powracać.

Jak widzisz, istnieją różne rodzaje nietolerancji glutenu. Najpoważniejsza to celiakia, która wymaga stosowania diety bezglutenowej bardzo restrykcyjnie i do końca życia. W przypadku alergii i nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten niektórzy mogą po czasie wrócić do spożywania tego białka. 

To właśnie dlatego odpowiednia diagnoza jest kluczowa dla stanu zdrowia i samopoczucia. Na jej podstawie lekarz zaleci Ci dalsze postępowanie, które może obejmować czasową lub stałą eliminację glutenu.

[1] http://www.jchc.eu/numery/2015_1/201514.pdf

[2] https://celiakia.pl/polacy-srednio-9-lat-czekaja-na-diagnoze-celiakii/

[3] http://www.celiakia.pl/wp-content/uploads/2009/11/poradnik-6-2015-wer-4.pdf

[4] https://www.termedia.pl/gastroenterologia/Celiakia-choroba-o-wielu-twarzach,25623.html

[5] https://www.mp.pl/interna/table/B16.4.13-3

[6] https://celiakia.pl/objawy-nadwrazliwosci-na-gluten/

[7] https://www.mp.pl/pacjent/alergie/chorobyalergiczne/choroby/257515,nieceliakalna-nadwrazliwosc-na-gluten

www.celiakia.pl/diagnoza-i-leczenie_nadwrazliwosc

https://www.mp.pl/podrecznik/alergologia/chapter/B77.III.L.2.

https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/ukladpokarmowy/70416,celiakia

https://www.mp.pl/pacjent/dieta/zasady/133862,gluten

https://www.mp.pl/pediatria/artykuly-wytyczne/wytyczne/240773,rozpoznawanie-celiakii,1

Gluticon

Zobacz wszystkie wpisy autora